Δυτική Σαχάρα, Μαρόκο Και Αφρικανική Ένωση: Ο Δρόμος Προς Μια Διπλωματική Ειρήνη ( ; ) της ΔΗΜΗΤΡΑΣ ΜΑΡΚΟΠΟΥΛΟΥ

Ένα εξαιρετικό άρθρο και επειδή θα θέλαμε να το είχαμε γράψει εμείς, προσθέσαμε μετά το τέλος του κι ένα σύντομο δικό μας σχόλιο

Δυτική Σαχάρα, Μαρόκο Και Αφρικανική Ένωση: Ο Δρόμος Προς Μια Διπλωματική Ειρήνη ( ; )

Οι συνεχιζόμενες εμφύλιες και διακρατικές διενέξεις τόσο στις ανατολικές χώρες όσο και στις χώρες του Νότου, παρά τις προσπάθειες επίλυσής τους, αποτελούν στις μέρες μας απτή πραγματικότητα. Σε μια εποχή όπου οι κρατικοί δρώντες και οι διεθνείς οργανισμοί καθίστανται ο κύριος μηχανισμός χάραξης διπλωματικών οδών, η ύπαρξη τέτοιων διενέξεων εγείρει πληθώρα ερωτημάτων και διερευνητικών αναζητήσεων. Τα τελευταία θα έπρεπε, δυνάμει, να στοχεύουν στην ολοκληρωτική και νόμιμη επίλυση των διενέξεων.

Η εν λόγω αναζήτηση και καταγραφή της διαμφισβητούμενης κατάστασης, τόσο στο εσωτερικό της Δυτικής Σαχάρας όσο και σε επίπεδο διεθνών σχέσεων, αποσκοπεί στην εξοικείωση του αναγνώστη με την ιστορική καταγραφή της διένεξης αυτής, σε συνδυασμό με τις προηγούμενες ενέργειες επίλυσης. Βασικός στόχος, ωστόσο, τίθεται μια πρώτη προσέγγιση της «επόμενης ημέρας» στις σχέσεις μεταξύ Δυτικής Σαχάρας, Μαρόκο, Αλγερίας, Ισπανίας και των λοιπών συμβαλλόμενων μερών σε επίπεδο διεθνών σχέσεων, λαμβάνοντας υπόψιν την επιστροφή του Μαρόκο στην Αφρικανική Ένωση μετά από 33 χρόνια.

Λίγα λόγια για την Αφρικανική Ένωση

African Union logo (Symbols)

Η Αφρικανική Ένωση είναι ένας πολυμερής θεσμός. Συγκεκριμένα, πρόκειται για ένα περιφερειακό όργανο με συμμετοχή περιορισμένου εύρους που έχει γενικούς σκοπούς, και η ιδεολογική του βάση χρονολογείται από τα τέλη του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ού. Ο «παναφρικανισμός» ως ιδέα αναπτύχθηκε κατά την περίοδο της αποαποικιοποίησης, όπου υπήρχε μία γενικότερη εγκατάλειψη των διμερών σχέσεων μεταξύ των κρατών και, ακολούθως, μία προσπάθεια ανάπτυξης πολυμερών σχέσεων. Κύριοι στόχοι της προπαρασκευαστικής συνόδου, που έλαβε χώρα στις 15 Μαΐου 1963, ήταν η συνεργασία μεταξύ των κρατών-μελών της αφρικανικής ηπείρου, η διασφάλιση της ευημερίας, η επίλυση κρατικών διαφορών, η απελευθέρωση όλων των αφρικανικών εδαφών από τους Ευρωπαίους αποικιοκράτες, καθώς και η εξάλειψη του απαρτχάιντ. Με έδρα την πρωτεύουσα της Αιθιοπίας, Άντις Αμπέμπα, δημιουργήθηκε -το ίδιο διάστημα- ο καταστατικός χάρτης του Οργανισμού Αφρικανικής Ενότητος (ΟΑΕ), που βασίστηκε στην κλασική τριμερή δομή των διεθνών οργανισμών (Συνέλευση, Συμβούλιο, Γενικός Γραμματέας), και προσμετρούσε 35 κράτη-μέλη.

Παρόλο που ο ρόλος του ΟΑΕ στην αποαποικιοποίηση και ανεξαρτητοποίηση των πολυπαθέστατων αφρικανικών λαών υπήρξε καθοριστικός, οι αποτυχίες που παρουσίασε τόσο στην προστασία των πληθυσμών αυτών από την κρατική αυθαιρεσία και τις μαζικές παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όσο και στον εκδημοκρατισμό των κρατών-μελών, οδήγησαν -έπειτα από μία πορεία σαράντα ετών- στην κατάρρευση του οργανισμού. Με την συνθήκη της Σύρτης (2000 OAU/AEC Assembly of Heads of State and Government,Lomé, Togo), η Αφρικανική Ένωση (ΑΕ) ήρθε να αντικαταστήσει τους προϋπάρχοντες οργανισμούς, και να διεκδικήσει τον πλέον ενεργότερο ρόλο της αφρικανικής κοινότητας στο διεθνές γίγνεσθαι. Συγκεκριμένα, αναφερόμαστε σε έναν διακρατικό δρώντα (AHG/Dec.144 (XXXVI) Decision on the establishment of the African Union and the Pan-African Parliament), αποτελούμενο από 55 κράτη-μέλη, τα οποία -πέρα από τους πολιτιστικούς, πολιτισμικούς και κοινωνικούς δεσμούς που τα ενώνουν- οδεύουν προς τη σύναψη οικονομικών, πολιτικών και θεσμικών συμφωνιών. Με τις τελευταίες, τα κράτη-μέλη στοχεύουν στην προώθηση σταθερότητας, ειρήνης, ευημερίας και συνεργασίας, τόσο στο εσωτερικό, όσο και στο διεθνές πεδίο.
Φυσικά, η ρευστή, μεν, φύση των διακρατικών οργανισμών, το παρελθόν, δε, των αφρικανικών λαών, καθώς και η άμεση εξάρτησή τους από τις Ευρωπαϊκές Δυνάμεις, δεν αποτελούν ευνοϊκούς παράγοντες για την επίτευξη των ως άνω στόχων. Εν αντιθέσει, με την πάροδο των χρόνων, δεν είναι λίγες οι φορές όπου κράτη-μέλη και έθνη της ΑΕ διακόπτουν τις διπλωματικές τους σχέσεις, αναστέλλοντας, παράλληλα, την ιδιότητά τους ως κράτη-μέλη (AHG/Dec.143-159 (XXXVI),Lome,Togo). Πραξικοπήματα, πολιτικές κρίσεις και κρατικές διαφθορές είναι ορισμένοι από τους λόγους για τους οποίους κράτη της αφρικανικής ηπείρου έχουν βρεθεί εκτός της Ενώσεως. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η αποχώρηση του Μαρόκο το 1984 (69th Council of Ministers conference of the OAU) από τον Οργανισμό Αφρικανικής Ενότητας (πρόδρομο της ΑΕ), όταν ο Οργανισμός υποστήριξε τις αποσχιστικές τάσεις της Δυτικής Σαχάρας από το Μαρόκο.

Η Δυτική Σαχάρα, το μέτωπο Πολισάριο και ο ρόλος των διεθνών δρώντων

Παρόλο που έχει προηγηθεί μια σχετική ανάλυση του ιστορικού υποβάθρου της εν λόγω διένεξης και των διπλωματικών ενεργειών σε διεθνές επίπεδο, κρίνεται αναγκαία μια κριτική καταγραφή των σημείων που αφορούν στις σχέσεις μεταξύ της -μερικώς αναγνωρισμένης- περιοχής της Δυτικής Σαχάρας, του Μαρόκο και των λοιπών γειτονικών συμβαλλόμενων χωρών, τόσο παρελθοντικά, όσο και μελλοντικά.

Coat of arms of the Sahrawi Arab Democratic Republic

Εν έτει 1973, το εθνικοαπελευθερωτικό επαναστατικό κίνημα «Λαϊκό Μέτωπο για την Απελευθέρωση της Σαγία ελ Άμρα και του Ρίο ντε Όρο»(Frente Popular de Liberación de Saguía el-Hamra y Rio de Oro/ Polisario Front) -διεθνώς αποδεκτό με τον όρο «μέτωπο Polisario»- εμφανίστηκε στη διεθνή σκηνή. Έπειτα από την απομάκρυνση των ισπανικών αποικιών από τα εδάφη της Δυτικής Σαχάρας, εγκαινιάστηκε μια περίοδος βαθιάς ρήξης και ενόπλων συρράξεων στο εσωτερικό, με το Μαρόκο να καταλαμβάνει το βόρειο τμήμα της περιοχής, η Μαυριτανία το νότιο τμήμα, και το μέτωπο Polisario να ανακηρύσσει την ανεξαρτησία της περιοχής της Δυτικής Σαχάρας στις 27 Φεβρουαρίου 1976. Με την υποστήριξη της Αλγερίας, στην οποία είχε μεταφερθεί η έδρα του απελευθερωτικού κινήματος, το Polisario διεξήγαγε ανταρτοπόλεμο προς τα δύο κράτη, πέτυχε τη διμερή υπογραφή συνθήκης ειρήνης με τη Μαυριτανία και, ακολούθως, την απόσυρση των ενόπλων στρατευμάτων. Με την πάροδο του χρόνου και, παρά την εμφανή υποστήριξη των ΗΠΑ και της Γαλλίας, το Μαρόκο δεν μπόρεσε να νικήσει το κίνημα Polisario, ενώ η αρχή της επίλυσης του ζητήματος έγινε με τις σχετικές Γνωμοδοτήσεις του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης (ΔΔΧ) και από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών, που είχαν ως αποτέλεσμα τη λήξη των εχθροπραξιών και την εκεχειρία. Συνοπτικά, μετά από Γνωμοδότηση του ΔΔΧ (16 Οκτωβρίου 1975) (Advisory Opinion of 16 October 1975, Western Sahara), το ερώτημα που ετέθη βάσει του επιχειρήματος από την κυβέρνηση του Μαρόκο περί «στενών δεσμών» με την περιοχή της Δυτικής Σαχάρας, τόσο για το χαρακτηρισμό της διαφιλονικούμενης περιοχής ως terra nullius (περιοχής που δεν άνηκε σε κανέναν προ της ισπανικής αποικιοποίησης) όσο και περί των «νομικών δεσμών» των γηγενών της υπό διένεξη περιοχής με το Μαρόκο, έλαβε την αρνητική απάντηση του ΔΔΧ. Εν συνεχεία, κατατέθηκε τον Αύγουστο του 1988 πρόταση λύσης από πλευράς ΟΗΕ, που συνυπογράφηκε από τα συμβαλλόμενα μέρη, το Μαρόκο και το μέτωπο Polisario, και αφορούσε στη μεταβατική περίοδο που θα ακολουθούσε στο εσωτερικό της Δυτικής Σαχάρας, μέχρι και τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος (αποστολή MINURSO) (United Nations Mission for the Referendum in Western Sahara, no date, MINURSO Mandate) με σκοπό την ανεξαρτητοποίηση και την αυτοδιάθεση του λαού Σαχράουι (Sahrawi). Εντάσεις και διαφωνίες αναφορικά με τα δικαιώματα των ψηφοφόρων και τη φύση του δημοψηφίσματος οδήγησαν, εν τέλει, στην -μεχρι πρότινος- επ’ αόριστον παράταση για τη διεξαγωγή του (Theofilopoulou, 2006). Τέλος, λόγω της απόκτησης έδρας στον Οργανισμό Αφρικανικής Ενώσεως της εξόριστης κυβέρνησης του Polisario το 1984, η κυβέρνηση του Μαρόκο, ως ένδειξη διαμαρτυρίας, αποχώρησε από την Ένωση το ίδιο έτος. Το σύνολο αυτών των δράσεων και ενεργειών, σε συνάρτηση με τις επιταγές του Διεθνούς Δικαίου και των διεθνών υποχρεώσεων των κρατών, οδήγησε στη διαιώνιση του ζητήματος ανεξαρτητοποίησης και διεθνούς αναγνώρισης της Δυτικής Σαχάρας.

Στο σήμερα

Έπειτα από 33 χρόνια αποχής των κυβερνήσεων του Μαρόκο από τον οργανισμό και τις σχετικές δράσεις της Αφρικανικής Ένωσης, την 1η  Φεβρουαρίου 2017 ο βασιλιάς Mohammed VI παρεβρέθη στην τελετή λήξης της συνόδου της Αφρικανικής Ένωσης στην Αντίς Αμπέμπα. Οι ηγέτες της Αφρικανικής Ένωσης επικύρωσαν την επανένταξη του Μαρόκο, έπειτα από μια τεταμένη -κεκλεισμένων των θυρών- συνεδρίαση. Η «ιστορική αυτή απόφαση» πάρθηκε με τις 39 από τις 54 χώρες να τάσσονται υπέρ της επανένταξης, ενώ οι κατεξοχήν σύμμαχοι του μετώπου Polisario -Αλγερία και Νότια Αφρική- εξέφρασαν τις έντονες αντιθέσεις και αντιπαραθέσεις τους (Morocco to rejoin African Union despite Western Sahara dispute, 2017).

Τί σημαίνει, όμως, αυτή η απόφαση για τις διπλωματικές και διεθνείς σχέσεις; Τί αλλαγές θα πρέπει να περιμένει η διεθνής κοινότητα, αναφορικά με τη διαφιλονικούμενη περιοχή της Δυτικής Σαχάρας; Ποια θα είναι η επόμενη μέρα στις διμερείς σχέσεις της αμφισβητούμενης κρατικής υπόστασης της περιοχής με το Μαρόκο, και πώς αυτές θα επηρεάσουν τις ισορροπίες στην Αφρικανική Ένωση;

Εξαιρετικά ενδιαφέρον είναι το γεγονός πως η Αφρικανική Ένωση τόνισε τη συνέχιση της άσκησης πίεσης, με σκοπό τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος για την αυτοδιάθεση του λαού της Δυτικής Σαχάρας. Ο εκπρόσωπος της «Λαϊκής Αραβικής Δημοκρατίας της Σαχάρας» σε επίπεδο υπουργού εξωτερικών, Mohamed Salem Ould Salek, δήλωσε ότι «Η Δημοκρατία των Σαχράουι καλωσορίζει το Μαρόκο», το οποίο πλέον «θα κάθεται στο πλάι μας». Η περιοχή της Δυτικής Σαχάρας σήμερα αναγνωρίζεται από 43 κράτη παγκοσμίως, και είναι πλήρες μέλος της ΑΕ, γεγονός που θα πρέπει να αποτελέσει μοχλό πίεσης για την -όσο το δυνατόν- γρηγορότερη επίλυση του ζητήματος.
Τα αφρικανικά κράτη κατάφεραν να αντιληφθούν τη σημασία και τα πλεονεκτήματα που θα επέφερε τόσο η επανένταξη του Μαρόκο στην Ένωση, όσο και η δέσμευσή του για τις προσπάθειες συνολικής ανάπτυξης της Αφρικής. Με αυτό τον τρόπο, καθίσταται εφικτό το «μοντέρνο πολιτικό όραμα ενός παναφρικανικού κράτους» – ένα όραμα, του οποίου κύριος εκφραστής υπήρξε ο Muammar al Gaddafi. Σε σχετική του δήλωση το 2008, εξέφρασε την ανάγκη για έναν «αφρικανικό στρατό, ένα κοινό αφρικανικό νόμισμα, κοινό αφρικανικό διαβατήριο», το οποίο -μελλοντικά- θα δώσει στην Αφρικανική Ένωση τέτοιο διεθνές πρόσημο, παρόμοιο με αυτό της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το συγκεκριμένο όραμα φαίνεται να πραγματοποιείται μόλις έξι χρόνια μετά το θάνατό του.
Σε μια εποχή όπου τα ανοιχτά σύνορα και η ευκολία διέλευσης, το μεταναστευτικό ζήτημα και οι προσφυγικές κρίσεις, οι οικονομικές κρίσεις, ο ευρωσκεπτικισμός και το Brexit, θα έπρεπε να λειτουργούν αποτρεπτικά προς την κατεύθυνση ενοποίησης των κρατών, η αφρικανική κοινότητα προβάλει το αίτημα για περισσότερη ένωση, για μεγαλύτερη συνεργασία, και για εδραίωση της ειρήνης και της ευημερίας.

Μπορεί να βρισκόμαστε ακόμα πολύ μακριά από τις «Ηνωμένες Πολιτείες της Αφρικής» (Towards a United States of Africa, 2006), και οι κινήσεις προς αυτή την κατεύθυνση να παραμένουν σε συμβολικό επίπεδο, ωστόσο, γίνεται κοινώς αποδεκτό ότι η ένταξη του Μαρόκο στην ΑΕ, και η ευρύτερη ένωση όλων τον αφρικανικών λαών με κοινούς στόχους και οράματα, κάθε άλλο παρά ανασταλτικά θα λειτουργήσει το επόμενο διάστημα.

Πηγές:

1. United Nations (1996) Declaration on the Granting of Independence to Colonial Countries and Peoples. Available at: http://www.un.org/en/decolonization/declaration.shtml (Accessed: 24 February 2017).
2. McNamee, T., Mills, G. and Pham, J.P. (2013) Prospects for Re-engagement and Progress on the Western Sahara. Available at: http://www.thebrenthurstfoundation.org/Files/Brenthurst_Commisioned_Reports/Brenthurst-paper-201301-Morocco-and-the-AU.pdf (Accessed: 24 February 2017).
3. African Union Summit (2000) Assembly of Heads of State and Government Thirty-sixth Ordinary Session/Fourth Ordinary Session of the AEC. Available at: http://www.au2002.gov.za/docs/summit_council/lome1.htm#top (Accessed: 24 February 2017).
4. Theofilopoulou, A. (2006) The United Nations and Western Sahara, a Never-ending affair. Available at: https://www.usip.org/sites/default/files/sr166.pdf (Accessed: 24 February 2017).
5. Abwao, K. (2016) ​Morocco’s renewed bid for membership after 32 years splits African union again. Available at: http://mgafrica.com/article/2016-07-20-moroccos-renewed-bid-for-membership-after-32-years-splits-african-union-again (Accessed: 24 February 2017).
6. The African Union Commission (no date) Peace and security council (PSC). Available at: https://www.au.int/web/en/organs/psc (Accessed: 24 February 2017).
7. Uchenna, S. and Okeke, Barr. (2013) The African Union (Au) and the Challenges of Conflict Resolution in Africa. Available at: http://www.bjournal.co.uk/paper/bjass_14_2/bjass_14_02_09.pdf (Accessed: 24 February 2017).
8. United Nations (no date) MINURSO mandate – African union/United Nations hybrid operation in Darfur. Available at: http://www.un.org/en/peacekeeping/missions/minurso/mandate.shtml (Accessed: 24 February 2017).
9. International Court Of Justice (no date) Summary of the Summary of the Advisory Opinion of 16 October 1975. Available at: http://www.icj-cij.org/docket/index.php?sum=323&p1=3&p2=4&case=61&p3=5 (Accessed: 24 February 2017).
10. Ababa, A. (2006) Study on an African Union Goverment Towards the United States of Africa. Available at: https://issafrica.s3.amazonaws.com/site/uploads/AUGOVTSTUDYJUN06.PDF (Accessed: 24 February 2017).
11. BBC (2017) Morocco to rejoin African union despite Western Sahara dispute. Available at: http://www.bbc.com/news/world-africa-38795676 (Accessed: 24 February 2017).

Σχόλιο:

Μολονότι είναι ευχής έργο να συνδράμει η τελευταία αυτή εξέλιξη στην επίλυση του ζητήματος της Δυτικής Σαχάρας και την ενίσχυση του Αφρικανικής Ένωσης, οι ερευνητές συγκλίνουν προς την άποψη ότι η ένταξη του Μαρόκου στον οργανισμό (με τον τρόπο που έγινε) μάλλον διχασμό, παρά ενότητα θα φέρει. Συγκεκριμένα, ενώ το Μαρόκο, όπως αναφέρεται και στο άρθρο, αποχώρησε από τον Οργανισμό Αφρικανικής Ενότητας εξαιτίας της αναγνώρισης της Αραβικής Λαϊκής Δημοκρατίας της Σαχάρας ως πλήρους μέλους και παρέμεινε εκτός, διαμαρτυρόμενο έντονα, επί 33 χρόνια, δεν κλήθηκε να ξεκαθαρίσει τη θέση του εν όψει της ένταξής του. Προκειμένου να προχωρήσει η διαδικασία, το Μαρόκο επικύρωσε, όπως ήταν απαραίτητο, την Ιδρυτική Πράξη της Αφρικανικής Ένωσης, όπου αναφέρονται, μεταξύ άλλων:
(Άρθρο 3 – Στόχοι)
«Η υπεράσπιση της κυριαρχίας, εδαφικής ακεραιότητας και ανεξαρτησίας των Κρατών-Μελών» και
(Άρθρο 4 – Αρχές)
«Σεβασμός των συνόρων που υπήρχαν κατά την επίτευξη της ανεξαρτησίας».
Ένα μήνα αργότερα, δια στόματος Υφυπουργού Εξωτερικών, επιβεβαιώθηκαν οι επιφυλάξεις της Νομικής Υπηρεσίας της Αφρικανικής Ένωσης (που δεν εισακούστηκαν από πολλά κράτη-μέλη): «Το Μαρόκο δεν αναγνώρισε και δεν θα αναγνωρίσει ποτέ αυτή την επονομαζόμενη οντότητα.»